Op de tentoonstelling en in de bijbehorende brochure werd kunst die niet in het straatje paste van de nazi’s gepathologiseerd; iedere vorm van afwijkende smaak werd als een ziektebeeld, als een onderdeel van de ‘biologie’ van de maker neergezet. Ook in Nederland probeerde men na de bezetting met schandtentoonstellingen zoals de tentoonstelling Wansmaak en gezonde kunst het publiek in te peperen wat ‘ziek’ en wat ‘gezond’ was. In Who Cares?, te zien in Museum van de Geest | Amsterdam, zijn hiervan meerdere voorbeelden te zien.

Kandinsky

De Rus Wassily Kandinsky (1866, Moskou – 1944 Neuilly-sur-Seine) maakte in de vroege twintigste eeuw naam als schilder en kunsttheoreticus. In 1909 richtte hij in München de Neuen Künstlervereinigung op, een collectief ter promotie van de moderne kunsten. Twee jaar later richtte hij samen met de schilder Franz Marc het expressionistische kunstenaarscollectief Der blaue Reiter op welke in december 1911 hun eerste tentoonstelling opende.

Kandinskys vroege associatie met het expressionisme en zijn hang naar abstractie waren de nazi’s een doorn in het oog. Als auteur (samen met Franz Marc) van de Almanach der blaue Reiter (1912) – een van de eerste manifesten waarin het abstracte expressionisme werd gepropageerd – stond Kandinsky bekend als een prominent voorvechter van het modernisme in de kunsten.

Het leverde hem naast aanhangers ook al vroeg vijanden op: in 1913 werd zijn werk in het Hamburger Fremdenblatt als de ‘nieuwste stijl van het idiotisme’ bespot. Gedurende de Weimarrepubliek doceerde Kandinsky aan het Bauhaus in Dessau. Na de machtsovername van Hitler in januari 1933 en de sluiting van het Bauhaus een paar maanden later werd zijn werk in Duitsland verboden en emigreerde Kandinsky naar Frankrijk.

Entartete kunst

Op 18 juli 1937 werd te München het Haus der deutsche Kunst geopend; een neoclassicistische kitschtempel met officiële nazi-kunst. Tijdens de opening sprak Hitler niet zozeer over wat er in deze tentoonstelling te zien was, maar vooral over wat hij hekelde in de moderne kunsten en hij beloofde zijn toehoorders een ‘genadeloze zuiveringsoorlog’ tegen de modernen.

Een aantal dagen na opening van het Haus der deutsche Kunst werd aan de overkant van de straat de tentoonstelling Entartete Kunst geopend. Deze ‘schandtentoonstelling’ toonde werken van kunstenaars die men in nazi-Duitsland verfoeide en vervolgde en is met maar liefst 2.009.899 bezoekers tot op heden één van de best bezochte moderne kunsttentoonstellingen ooit.

Het contrast tussen de twee tentoonstellingen werd in het ontwerp bewust geaccentueerd. Het Haus der deutsche Kunst was groots opgezet, met ruime zalen en de werken werden harmonisch tentoongesteld in fraai verlichtte ruimtes. De werken op de tentoonstelling Entartete Kunst werden in slecht verlichtte benauwende ruimtes tentoongesteld, deels uit de lijsten gehaald en schots en scheef opgehangen om een chaotisch effect te creëren. De muren werden beklad met spottende opmerkingen en de ‘exorbitante’ prijzen werden bij de werken expliciet vermeld, steevast vergezeld met de opmerking: ‘Betaald met het belastinggeld van het werkende volk’ . Dat veel van deze werken waren aangeschaft in inflatietijd, waarin de Mark vrijwel niets waard was, werd uiteraard niet vermeld.

In de gids (te zien Who Cares?) voor de tentoonstelling Entartete Kunst werden herhaaldelijk links tussen psychiatrische ziektebeelden en de werken van deze verfoeide kunstenaars gelegd, men probeerde ‘on-Duitse kunst’ te pathologiseren en de makers als ‘geestesziek’ te stigmatiseren. De grenzen tussen ‘ziek’ en ‘gezond’ werden bewust opgerekt. De tentoongestelde werken werden voorzien van denigrerende en afvallige opmerkingen zoals ‘Zo zagen zieke geesten de natuur’ en ‘Waanzin wordt methode’.

Kandinsky en de tentoonstelling Entartete Kunst

Kandinskys oeuvre was met maar liefst zeventien werken op de tentoonstelling Entartete Kunst vertegenwoordigd. Zes van deze werken (waarvan 4 litho’s) werden door de nazi’s vernietigd, van twee van de werken is nog altijd niet bekend waar ze verblijven.

Ook de werken van Kandinsky werden in de tentoonstelling van een cynische slogan voorzien: ‘Verrückt um jeden Preis’ (Gek tegen elke prijs) was het commentaar waarmee zijn werken belachelijk werden gemaakt. Dat één van de werken in deze reeks niet van Kandinsky maar van Paul Klee was (tweede rechts op foto boven aan artikel) zal de tentoonstellingsmakers weinig gedeerd hebben aangezien abstracte kunst voor hen ‘één pot nat’ was. Titels en herkomst van abstracte werken werden bewust niet vermeld. Men weigerde deze werken te erkennen als individuele kunststukken, maar zagen ze als onderdeel van een ‘abstracte massa’.

Twee van Kandinskys werken die tentoongesteld werden waren eigenlijk dwarsformaten en geen staande composities; een bewuste ‘fout’. Onder één van Kandinskys werken hing een klein bordje met de opmerking: ‘Kandinsky was voor 1933 leraar aan het communistische Bauhaus in Dessau’. In de ruimte waar het dadaïsme bespot werd sierde een nageschilderd motief van Kandinsky als achtergrond waartegen de werken werden opgehangen, ondanks dat Kandinsky niets met het dadaïsme te maken had.

Kandinsky nu

Het contrast tussen de perceptie van Kandinskys kunst tijdens de nazitijd en de huidige lof die hij ontvangt, is opmerkelijk. Het is fascinerend hoe de waardering voor kunst door de tijd heen kan veranderen, afhankelijk van politieke en sociale omstandigheden.

Kandinskys werk, dat ooit als ‘gedegenereerd’ werd beschouwd, wordt nu erkend als uitzonderlijk en waardevol voor de kunstgeschiedenis. De tentoonstelling Kandinsky in H’ART Museum biedt een waardevolle gelegenheid om zijn visionaire creativiteit te herontdekken en te vieren, terwijl je in Who Cares? in Museum van de Geest | Amsterdam kunt reflecteren op de complexe geschiedenis van kunst en ideologie.

Bekijk de beelden van de tentoonstelling Entartete Kunst in München: