longread

Dwangsterilisatie in beeld: de werken van Wilhelm Werner

In Nazi-Duitsland werden psychiatrisch patiënten weggecijferd als ‘onwaardig erfmateriaal’. De opvang en verzorging van patiënten zou teveel geld kosten en ze zouden, aldus de Nazi’s, niets bijdragen aan de samenleving. In 1934 werd in Duitsland op grote schaal met de sterilisatie van psychiatrische patiënten begonnen. Later (vanaf 1939) zou dit uitmonden in de beruchte ‘aktion T4’; de systematische moord van patiënten in speciaal hiertoe ingerichte instellingen.

Uit deze beginperiode, de periode van de sterilisaties, zijn weinig patiënten-uitingen bekend. Een uitzondering hierop vormt het werk van Wilhelm Werner.

Wilhelm Werner
Wilhelm Werner, ‘Sterisilationszeichnungen’, collectie: Prinzhorn, Heidelberg

De kunstwerken van Werner zijn unieke overgebleven tekeningen van dwangsterilisatie. De figuren op zijn schetsen doen denken aan een poppenkastspel. In zijn werk toont Werner steeds weer de ontmoeting tussen patiënt, arts en verplegend personeel tijdens de sterilisatie-ingreep. We zien hoe balvormige objecten worden verwijderd. Castratie kwam eigenlijk alleen voor in het geval van medische noodzakelijkheid of bij gevallen van seksueel gedreven misdaad. De tekeningen zijn een verbeelding van de gedwongen sterilisatie.

 

Wilhelm Werner
Wilhelm Werner, ‘Sterisilationszeichnungen’, collectie: Prinzhorn, Heidelberg

Wilhelm Werner wordt op 18 september 1898 geboren in Schniegling bij Nürnberg. Al snel verlaat zijn vader het gezin. De familie is aangewezen op een uitkering van de gemeente en wordt gebruikt als voorbeeld van een gedegenereerd huishouden, levend op kosten van de staat. Wilhelm bezoekt de zogenoemde idiotenschool in Gemünden.

In 1919 wordt hij met de diagnose idiotie opgenomen in de Frankische Heil- und Pflegeanstalt Werneck. Op 6 oktober 1940 wordt hij overgeplaatst naar de T4-Tötungsanstalt Pirna-Sonnenstein, waar de gevangenen meestal nog op de dag van aankomst worden vergast. Zijn sterfdag is daarom waarschijnlijk 6 oktober 1940. Zijn potloodtekeningen zijn wereldwijd symbool geworden voor de slachtoffers van het beruchte sterilisatieprogramma.

 

Wilhelm Werner
Wilhelm Werner, ‘Sterisilationsutensilien’, collectie: Prinzhorn, Heidelberg